Koncentrat szaleństwa w łyżce wody

Thomas M. Disch – Obóz koncentracji

Autor: Thomas M. Disch
Tytuł: Obóz koncentracji
Tytuł oryginalny: Camp concentration
Tłumaczenie: Dariusz Kopociński
Wydawnictwo: Solaris
Seria/Cykl wydawniczy: Rubieże
Data wydania: 2008 (przybliżona)
ISBN: 978-83-89951-85-4
Liczba stron: 193
Gatunek/Kategoria: fantastyka, Nowa Fala SF, science fiction, SF
Ocena: 6/10

Obóz koncentracji Thomasa M. Discha to jeden z najważniejszych tytułów nowofalowej SF, siłą rzeczy zaliczany więc i do klasyki całego gatunku. W wersji wydanej przez Solaris (sera Rubieże, 2008 rok) liczy sobie 193 strony czystego tekstu. Zatem (teoretycznie) czytelnik nie musi „obawiać się” (w tym znaczeniu, w jakim można obawiać się godzin straconych na lekturze sążnistego, ale badziewia, ewentualnie książki przereklamowanej) cegły, którą powoli się kruszy, formatu i objętości, przez które się brnie. Nie wyda też za wiele na pozycję tej grubości, w dodatku w miękkiej oprawie ze skrzydełkami (cena z okładki: 23,90).

Tych, którzy już się krzywią na takie podejście do książek, uprzedzam: liczykrupa, dusigrosz, „stawiacz na półce” nagle ze mnie nie wyszedł. Powszechnej fiskalizacji sztuki nie popieram i popierać nie będę, nie zamierzam też przekształcać recenzji w dysputę o rynku książki. Ale, ale. Jeżeli zachwalające opinie o książce zestawimy ze znaczną kondensacją treści – do rozmiarów na przykład właśnie takiej niewielkiej książeczki – to duża szansa, że czegoś zabraknie. Albo się okaże, że lektura jest „niepełna”, fabuła przyspieszona, wydyszana, przydałoby się coś dopisać, albo też – że wszystko się zmieściło, tylko niekoniecznie w ramach wielkiej literatury.

Pierwsze podejście do dzieła Discha okazało się fantastyczną klapą, piękną katastrofą, a lektura męczyła. Jednocześnie odniosłam wrażenie, że jest u Discha zbiór sensów, pytań, gra z czytelnikiem nie do odpuszczenia sobie, mimo kiepskiego odbioru książki na początku. Teraz, kiedy jakiś czas temu skończyłam czytanie, z pewnym zdziwieniem muszę przyznać, że problemem Obozu koncentracji są te same rzeczy, które złożyły się na oryginalność i świeżość powieści, wszystko to, co w niej wybitne.

Louis Sacchetti nie jest postacią szczególnie oryginalną, nie jest też bohaterem z typowych fabuł SF. Z brzuszkiem, podtatusiały, na herosa się nie nadaje. Nadaje się natomiast na sylwetkę intelektualisty-pacyfisty z problemami wiary i tożsamości, przeżywającego egzystencjalne rozterki ludzi, o których czasami złośliwie rzec można, że „już nie mają co w życiu robić”. Złośliwie czy nie (a częściej w sposób jednoznacznie pozytywny), takie typy postaci pisarze wpisywali często-gęsto w prozę zorientowaną na konflikt jednostki ze społeczeństwem, samotnego buntownika z władzą, „dzikiego” z kulturą na opak, i tak dalej. Równie często bohater wprzęgany był w spiski, zbrodnie i dziejowe przewroty wbrew swojej woli, nierzadko mimochodem.

Sacchetti, którego jedyną zbrodnią i przepustką do kicia była odmowa służby wojskowej, jest człowiekiem pióra. Sam fach różnicuje go nieco ze zbioru everymenów, jednak nie aż tak, by to sam bohater decydował o wartości refleksji płynących z książki (chociaż narracja jest głównie w pierwszej osobie, a większość Obozu… ma formę dziennika). W momencie, kiedy twórczy szał osiąga apogeum, bohater-narrator (sposób narracji w oczywisty sposób stapia autora z jego bohaterem), posługuje się wieloznaczną, pseudo-poetycką prozą, która zbliża dzieło Discha do przetrąconej wersji powieści erudycyjnej. Albo też wysilonej, zdrowo rąbniętej awangardy: pomieszanie licznych aluzji i motywów z ironicznym, gorączkowym stylem szaleńca zmusza do uważnego studiowania kolejnych stronic. O ile nie damy się zaprzęgnąć do tych filozoficznych wywodów, do rozważań na temat Boga, alchemii czy twórczości (często obecnych w sztucznych, napompowanych dialogach) – to przechadzka po Obozie koncentracji okaże się błądzeniem w ciemnościach, bez przewodnika. Kluczem do powieści jest skupienie i gotowość do długiego i trudnego marszu. To nie wycieczka do muzeum z grupą, to buszowanie po walących się miejscach opuszczonych, dziki urbex.

Zarazem połknąć bakcyla takich wypraw będzie łatwo, jeśli pierwsze zejście w kanał czy piwnicę nam się spodoba. Disch to pisarz bezkompromisowy, rzuca od razu w wir treści. Po jakimś czasie, jeśli opanować kotłujące się fale, można zauważyć, że pisanie, którego całkiem słuszną, środkową częścią jest narracyjny bełkot (bohater jest w takim stanie, że używa właśnie bełkotu), a bohaterowie rozmawiają językiem od mało prawdziwego do sztucznego, z emfazą, przerzucając się cytatami i dygresjami – ma sens, gdy pisze się o produkcji geniuszy. O hodowli mózgów. O zabawie ludźmi. Sacchetti mógłby się nazywać jakkolwiek i zamiast pisarzem – być wrażliwym studentem. On się nie liczy, jest pionkiem w grze na tyle chorej i okrutnej, że wizja eksperymentu medycznego, będącego tu całą fabułą – naprawdę przeraża. Geniusze chorują, wymiotują, bredzą, a kiedy nie bredzą – gadają przejaskrawioną, groteskową mową. Gdy usiłują zrekonstruować starożytne alchemiczne rytuały – są i śmieszni, i tragiczni, i prawdziwi w swojej naiwności. Kiedy wystawiają spektakl – można zapytać, jakiej ceny trzeba, by w pełni zrozumieć sztukę, może tylko ci poza granicą zdrowego rozumu pojęli ją naprawdę? Cały dyskurs da się, oczywiście, sprowadzić do ostatecznej konkluzji, że w Boga się nie należy bawić, bo zabawy takie kończą się źle. Ewentualnie przyjąć, że nigdy Go nie było i wszystkim sterował Ten Drugi. Niezależnie od końcowej refleksji, los królików doświadczalnych (skądinąd, najpierw były właśnie króliki, nie ludzie – one też, z obrzmiałymi od infekcji jądrami, z ropiejącymi ranami, przechadzają się po obozie Archimedes) wstrząsa. To znaczy, mógłby.

Gdyby coś tam nie zaszwankowało, niestety.

Za zaskakujące zakończenie plus dla autora. Nie tego się spodziewałam i jeśli mierzyć dobre zakończenie poziomem opadania „kopary” u czytelnika – to się udało. Co innego rodzaj zaskoczenia… Wolta wykonana w kierunku nieprawdopodobnego może i pasuje do wcześniejszych religijnych rozważań, do opus magnum Mordechaja, zainteresowań alchemią itepe. Zmiata jednak skutecznie ten delikatny pyłek niepokoju, subtelnej grozy, rujnuje ciężar, jaki książka miała prawie przez całą długość. Sprawia przy tym wrażenie doszytego na ostatni dzwonek.

Trudno też uwierzyć w pewne nielogiczności i pobożne życzenia autora (zniknięcie jednej z postaci z pilnie strzeżonego obozu, przegapienie przez Skillimana ważnych materiałów, metamorfozę Hasta – człowieka, który chce czytać o faktach, w ogarniętego pragnieniem nieśmiertelności oszołoma). Licentia poetica pisarza, jego wybór, że w mieszance ciężkiej, dusznej prozy psychologicznej, niezłego thrillera medycznego i intymnego pamiętnika, użył czegoś, co bliższe jest sztuczkom iluzjonisty niż nauce. W rezultacie mamy jednak SF bez SF. Poniekąd w takim kształcie właśnie bardzo nowofalową, niepokorną – a jednak czuję, że czegoś zabrakło. Ani to „Boom!” i huk, ani subtelna iskra, rozświetlająca powoli fabułę tak, że w końcu wszystko staje się jasne. W ostatecznym rozrachunku prognozy na przyszłość bohaterów wcale nie są optymistyczne (diabelski pomysł łatwo puścić w ruch, ale co dalej?), gdyby jednak Disch rozciągnął nieco powieść i zdobył się w całym tym kotle gatunków i nawiązań na bardziej scjentystyczne wyjaśnienia – możliwe, że byłoby lepiej. Bardzo wymagający język powieści, gorzka ironia pomieszana z celnymi obserwacjami homo sapiens – zasługiwały na lepszy finał. Koncentrat szaleństwa autor rozpuścił w za małej ilości – ledwie łyżce – zdroworozsądkowego, wiążącego fabułę H₂0.

Ale i tak jest nieźle. Disch napisał tę książkę jak sam chciał, bez żadnych ułatwień i kompromisów z odbiorcą. No i dobrze. Może pewnych elementów nie dopracował, ale stworzył rzecz niebanalną i taką, którą sprawdzić po prostu wypada.